ज्ञानाचा शोध ही मानवाच्या अस्तित्वातील एक अखंड ज्योत आहे. कधी ती ठिणगीसारखी पेट घेते, कधी ती दीपगृहासारखी मार्ग दाखवते, तर कधी ती सूर्यकिरणांसारखी संपूर्ण क्षितिज उजळवते. या प्रकाशाच्या प्रवासात काही व्यक्तिमत्त्वे अशी जन्माला येतात की ते स्वतः जळून इतरांना दिशा देतात. अशा प्रकाशमान ज्योतींपैकी एक म्हणजे शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूरचे प्र-कुलगुरू प्रा. (डॉ.) प्रमोद एस. पाटील. त्यांचा जीवनप्रवास हा केवळ शैक्षणिक कामगिरींचा इतिहास नाही, तर तो ज्ञान, कुतूहल, परिश्रम आणि सेवाभाव यांची सुंदर समारंभिका आहे. विज्ञान, शिक्षण आणि प्रशासन या तिन्ही क्षेत्रांचा संगम साधणारे व्यक्तिमत्त्व म्हणजे पाटील सर. त्यांचा प्रवास हा साध्या खेड्यातून जागतिक पातळीवर पोहोचलेला आहे. तो प्रवास केवळ पदवी, पदव्युत्तर, पीएच.डी. मिळविण्याचा किंवा शिक्षक म्हणून करिअर घडविण्याचा नव्हता, तर समाजासाठी विज्ञानाचा उपयोग करण्याचा, विद्यार्थ्यांना घडविण्याचा आणि संस्थांना उभारण्याचा होता.
शिवाजी विद्यापीठातूनच त्यांनी १९८६ मध्ये एम.एस्सी. आणि १९९० मध्ये पीएच.डी. पूर्ण केली. त्यानंतर त्यांनी भौतिकशास्त्र विभागात व्याख्याता म्हणून कारकिर्दीला सुरुवात केली. सुरुवातीला जिज्ञासेची ठिणगी असलेली त्यांची आवड नंतर प्रखर ज्योत झाली आणि त्या ज्योतीने अनेक विद्यार्थ्यांचे आयुष्य उजळले. गेल्या तीन दशकांहून अधिक काळ त्यांनी पदार्थविज्ञान या क्षेत्रात अखंड संशोधन केले. विशेषतः सौर घटक, वायू संवेदन, सुपरकॅपॅसिटर आणि इलेक्ट्रोक्रोमिझम या विषयांवर त्यांनी भरीव योगदान दिले. त्यांचे संशोधन शाश्वत ऊर्जा, पर्यावरणीय सुरक्षितता आणि आधुनिक तंत्रज्ञानासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरले आहे. डॉ. पाटील यांच्या संशोधन कार्याचा पसारा प्रचंड आहे. आजवर त्यांनी सहाशेहून अधिक संशोधन निबंध राष्ट्रीय आणि
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध केले आहेत. या निबंधांना जागतिक संशोधकांकडून साडेतीस हजारांहून अधिक संदर्भ मिळाले आहेत. त्यांचा h-index ९६ आणि i10-index ५५१ इतका आहे. हे आकडे केवळ शैक्षणिक परिमाण नसून त्यांच्या कार्याच्या दीर्घकालीन प्रभावाचे द्योतक आहेत. त्यांनी सात पेटंट्स मिळवले असून चार पुस्तके आणि सहा ग्रंथप्रकरणे प्रकाशित केली आहेत. स्टॅनफोर्ड विद्यापीठ, अमेरिका यांनी त्यांना सलग काही वर्षे जगातील टॉप दोन टक्के शास्त्रज्ञांमध्ये स्थान दिले आहे. करिअर ३६० या संस्थेने त्यांना भारतातील टॉप दहा नॉलेज प्रोड्युसर्समध्ये गणले आहे. हे रेकग्निशन म्हणजे त्यांच्या सातत्यपूर्ण संशोधन, चिकाटी आणि गुणवत्तापूर्ण कामगिरीची फलश्रुती आहे. संशोधक म्हणून ते जितके प्रगल्भ आहेत तितकेच ते मार्गदर्शक म्हणूनही अद्वितीय आहेत. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली एकोणपन्नास विद्यार्थ्यांनी पीएच.डी. पूर्ण केली आहे. त्यांच्या विद्यार्थ्यांपैकी अनेक आज देश-विदेशात संशोधक, प्राध्यापक आणि वैज्ञानिक म्हणून कार्यरत आहेत. त्यांच्या शिष्यांपैकी डॉ. सावंता माळी यांनी जगातील सर्वोत्तम प्रबंध हा आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार जिंकला. एका छोट्याशा खेड्यातून आलेल्या विद्यार्थ्याला जागतिक स्तरावर मान्यता मिळवून देणे हे डॉ. पाटील यांच्या प्रेरणादायी मार्गदर्शनाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. ते विद्यार्थ्यांना केवळ शास्त्रीय ज्ञान देत नाहीत तर त्यांच्यामध्ये संशोधन वृत्ती, आत्मविश्वास आणि समाजासाठी काम करण्याची जाणीवही निर्माण करतात. प्रयोगशाळेत संशोधन करण्याइतकेच ते संस्थात्मक उभारणीतही कुशल आहेत. त्यांनी शिवाजी विद्यापीठात स्कूल ऑफ नॅनो सायन्स अँड टेक्नॉलॉजीची स्थापना केली. सलग आठ वर्षे या शाळेचे नेतृत्व करून त्यांनी विद्यापीठाला जागतिक संशोधन क्षेत्रात मानाचे स्थान मिळवून दिले. त्याशिवाय ते विज्ञान व तंत्रज्ञान संकुलाचे अधिष्ठाता, भौतिकशास्त्र विभाग प्रमुख आणि आयक्यूएसी संचालक म्हणूनही कार्यरत राहिले आहेत. २०२० पासून ते प्र-कुलगुरू या पदावर कार्यरत आहेत. त्यांच्या नेतृत्वाखाली अवघ्या काही महिन्यांतच शिवाजी विद्यापीठाने NAAC कडून A++ हा उच्च दर्जा प्राप्त केला. हे यश त्यांच्या दूरदृष्टीपूर्ण नेतृत्वाचे आणि संस्थेला दिलेल्या नवीन दिशेचे फलित आहे. डॉ. पाटील यांचे कार्य केवळ देशापुरते मर्यादित नाही. त्यांनी जर्मनी, दक्षिण कोरिया आणि तैवानमध्ये फेलोशिप्स मिळवून आंतरराष्ट्रीय संशोधन प्रकल्पांत सहभाग घेतला आहे. त्यांनी जपान, इजिप्त, स्वित्झर्लंड, कॅनडा या देशांबरोबरही संशोधन सहकार्य केले आहे. हे सहकार्य म्हणजे ज्ञानाची देवाणघेवाण करणारे पूल आहेत. एका देशातील कल्पना दुसऱ्या देशात पोहोचतात आणि संशोधनाला नव्या दिशा मिळतात. या प्रक्रियेत भारताचा शैक्षणिक व संशोधनाचा दर्जा उंचावतो.
त्यांच्या कार्याला अनेक सन्मान मिळाले आहेत. त्यांना शिवाजी विद्यापीठाचा बेस्ट टीचर अवॉर्ड मिळाला आहे. करिअर ३६० कडून आउटस्टँडिंग रिसर्च फॅकल्टी अवॉर्ड मिळाला आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर त्यांना आणि त्यांच्या विद्यार्थ्यांना बेस्ट पेपर अवॉर्ड्स व सर्वोत्कृष्ट प्रबंधाचे पुरस्कार मिळाले आहेत. हे सन्मान त्यांच्या वैयक्तिक यशाचेच नाही तर त्यांनी घडवलेल्या विद्यार्थ्यांच्या यशाचेही प्रतीक आहेत. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व हे विनम्रतेचे, द्रष्टेपणाचे आणि सेवाभावाचे आहे. ते नेहमी सांगतात की खरे ज्ञान हे केवळ वाचनातून मिळत नाही तर निर्माण करण्याच्या प्रक्रियेतून मिळते. खरे महानत्व हे स्वतः मोठे होण्यात नसून इतरांना मोठे करण्यात असते. त्यांच्या जीवनातून हेच शिकायला मिळते की संशोधनाचे खरे ध्येय म्हणजे समाजाच्या गरजा पूर्ण करणे, विद्यार्थ्यांना प्रेरणा देणे आणि ज्ञानाच्या क्षितिजांचा विस्तार करणे.
प्रा. (डॉ.) प्रमोद एस. पाटील हे एकाच वेळी शास्त्रज्ञ, मार्गदर्शक आणि प्रशासक आहेत. त्यांच्या संशोधनातून शाश्वत ऊर्जा आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाला नवे आयाम मिळाले. त्यांच्या विद्यार्थ्यांमुळे ज्ञानाचा प्रसार जगभर झाला. त्यांच्या नेतृत्वामुळे शिवाजी विद्यापीठाला जागतिक दर्जा मिळाला. त्यांच्या जीवनाचा प्रत्येक टप्पा हा विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणेचा दीप आहे. त्यांच्या प्रवासातून हेच स्पष्ट होते की चिकाटी, जिज्ञासा आणि सेवाभाव यांच्या जोरावर कुठलेही स्वप्न साकार करता येते.
सर एक यशस्वी पालक देखील आहेत. त्यांचा मोठा मुलगा डॉ. अखिलेश याने नॅनोटेक्नॉलॉजि मध्ये पीएच.डी मिळवून सध्या शिवाजी विद्यापीठात सहायक प्राध्यापक पदावर कार्यरत आहे तर लहान मुलगा आर्यन संगणक क्षेत्रात आपले करिअर करत आहे. सरांच्या यशामध्ये त्यांच्या पत्नी शिल्पा पाटील मॅडम यांचे मोलाचे योगदान आहे. त्यांचा स्वभाव मुळातच मायाळू, जिज्ञासू आणि प्रांजल आहे. त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातील मायाळूपणा विद्यार्थ्यांशी असलेल्या नात्यातून सहज जाणवतो. प्रत्येक विद्यार्थ्याशी ते आत्मीयतेने बोलतात, त्यांच्या अडचणी समजून घेतात आणि त्यांना योग्य मार्गदर्शन देतात. म्हणूनच अनेक विद्यार्थी त्यांना केवळ गुरु नव्हे तर मार्गदर्शक पिता मानतात.
त्यांचे जीवन म्हणजे एका दीपगृहासारखे आहे जे स्वतः उभे राहून वादळे सहन करते, पण इतरांना सुरक्षित किनाऱ्याकडे पोहोचवते. ते एका वृक्षासारखे आहेत ज्यांची मुळे जमिनीशी घट्ट जोडलेली आहेत, पण ज्यांच्या फांद्या ज्ञानाचे फळ देऊन असंख्यांना सावली व आधार देतात. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली निर्माण झालेले विद्यार्थी हे त्यांच्या शोधयात्रेचे उमललेले फुल आहेत, जे जगाच्या प्रत्येक कोपऱ्यात सुगंध पसरवत आहेत. आज डॉ. पाटील यांचे कार्य म्हणजे एक प्रकाशमान ध्रुवतारा आहे जो भावी संशोधकांना दिशा दाखवतो आणि शिकवतो की खरे महानत्व केवळ उंच भरारी घेण्यात नसते, तर इतरांना आकाशाकडे झेपावण्यासाठी पंख देण्यात असते.
शिवाजी विद्यापीठात अध्यापन, संशोधन व प्रशासनामध्ये त्यांनी सर्वोत्कृष्ट कामगिरी बजावली आहे. शिवाजी विद्यापीठाला सर्वोतोपरी अव्वल बनविण्यासाठी अविरत झटणाऱ्या या अष्टपैलू प्राध्यापकांचे विद्यापीठात प्र-कुलगुरूपदी असणे ही एक विद्यापीठासाठी गौरवास्पद बाब आहे.
डॉ. संदीप वाटेगावकर
रिसर्च डायरेक्टर , किसन वीर महाविद्यालय, वाई